Πρόλογος

Η λαϊκή γιορταστική εκδήλωση, με αναρίθμητα στοιχεία της Διονυσιακής λατρείας, που διασώθηκε μέσα από τους αιώνες, γίνεται από το 1845, κάθε χρόνο στο τέλος του χειμώνα στη Θήβα. Το λαϊκό αυτό έθιμο μας είναι γνωστό ως "Βλάχικος γάμος". Πραγματοποιείται κάθε χρόνο, την ημέρα της Καθαρής Δευτέρας, στη κεντρική οδό της πόλης. Ο Βλάχικος γάμος είναι μία αναδρομή στις πλούσιες πηγές της πολιτιστικής μας κληρονομιάς που με την δυναμική της μορφή και εξέλιξη συνδέει μέσα στο χρόνο τις αρχαίες Διονυσιακές τελετές με τις σύγχρονες τελετές που πραγματοποιούνται στην πόλη μας.

Χορός για τον θεό Διόνυσο

Ο γερο-Καλύβας στην Αγία Τριάδα

Η φυσιογνωμία του εθίμου

 Μέσα από μια μαρτυρία

Αρχικά, ο Βλάχικος γάμος είναι ένα κράμα θαυμαστό της Διονυσιακής λατρείας και της γονιμότητας. Ακόμα, μπορεί ίσως να θεωρηθεί το ζωντανότερο και ισχυρότερο κατάλοιπο, των αρχαίων ομαδικών ελληνικών τελετουργιών που είχαν σχέση με τη γονιμοποίηση, τη βλάστηση, την ανάσταση της φύσεως κατά την εποχή τη άνοιξης, καθώς και το θάνατο των φυτών κατά την εποχή του χειμώνα. Ταυτόχρονα, ο Βλάχικος γάμος είναι μία σατυρική παραλλαγή ενός πραγματικού ποιμενικού γάμου, όπως εθιμικά τελετουργείται, κατά αδιάψευστες και γνωστές λαογραφικές και ιστορικές πηγές. Στην αναπαράσταση του γάμου αναμιγνύονται ελληνικά έθιμα που δεν είναι γαμικά αλλά ανήκουν σε διάφορα άλλα έθιμα μικρότερης ή μεγαλύτερης σημασίας, γνωστά ή άγνωστα.

Καθαρά Δευτέρα 1940

Η μέρα πραγματοποίησης του εθίμου είναι η Δευτέρα της Τυρινής, όπου το φαλλικό στοιχείο και ο σατυρικός αισχρός διάλογος των συμπεθέρων κυριαρχούν. Η συντήρηση και η επανάληψη του εθίμου, αναλλοίωτου σχεδόν στη Θήβα, την πατρίδα του Διονύσου, η συμμετοχή σε αυτό όλου του λαού, αδιακρίτως τάξεως και ηλικίας, η προσήλωση στην τέλεση της προχριστιανικής αυτής μοναδικής τελετουργίας, η αναγνώριση στοιχείων Διονυσιακών, η τέλεση τελετής στο τέλος του εικονικού γάμου (χορός του πεθαμένου), η όλη παράσταση και ο κεντρικός της μύθος, δίνουν στο έθιμο μέγιστο λαογραφικό και ιστορικό ενδιαφέρον.

Τραγούδι του Βλάχικου γάμου 

Τα τραγούδια που τραγουδιούνται στο Βλάχικο γάμο και οι χοροί που χορεύονται, είναι ανάμειξη άλλων εθίμων διαφορετικών εποχών και ελληνικών περιοχών. Επιπλέον, η φορεσιά των Βλάχων είναι συγκεκριμένη. Φοράνε ένα λευκό πανοβράκι, τσαρούχια κόκκινα, κόκκινο ζουνάρι, σελάχι, πουκάμισο φαρδομάνικο λευκό, γελέκο φελπένιο, κοντοσέγκουνα “φέρμελη”, σκουφιά φέλπινα, κεντημένα με πούλιες. Στο στήθος διάφορες κοψιές ασημένιες, γιαταγάνι, μαχαίρι χαρμπί, ασημοσουγιά, κάπα και γκλίτσα. Παριστάνουν τους ορεινούς Βλάχους και στην παρέα τους έχουν τον "Πανούση", που είναι ο τροφοδότης της παρέας. Παλιότερα δεν υπήρχαν γυναίκες στις παρέες, αλλά έντυναν ένα νεαρό με γυναικεία ρούχα για να παραστήσει τη Βλάχα. Σήμερα, παίρνουν μέρος και γυναίκες.

Τσαμαντάνι

Οι προετοιμασίες του Βλάχικου γάμου ξεκινούν την Τσικνοπέμπτη όπου μαζεύονται οι Βλάχοι και χωρίζονται σε παρέες. Την Κυριακή πριν την Καθαρή Δευτέρα ανεβαίνουν όλες οι παρέες στην κεντρική πλατεία της Θήβας και χορεύουν, διασκεδάζοντας τους περαστικούς.

Βλάχοι στην πλατεία

Περιγραφή του εθίμου του Βλάχικου Γάμου

Το έθιμο ξεκινάει την Τσικνοπέμπτη. Την Τσικνοπέμπτη “πιάνουν τα προζύμια”, δηλαδή συζητούν τί θα δώσει η μάνα για το κορίτσι, τά του γάμου. Η κάθε παρέα αποτελείται από 10-15 άτομα τα οποία συγκεντρώνονται στο κέντρο της πόλης και έπειτα ανά μπουλούκια μαζεύονται σε ταβέρνες όπου χορεύουν και γλεντούν έως το πρωί. Εκείνη την ημέρα οι Βλάχοι δεν είναι ντυμένοι με την παραδοσιακή φορεσιά, αλλά μόνο με καλαμάτα κρεμασμένη στο λαιμό.

Το έθιμο συνεχίζει την Κυριακή της Αποκριάς στις 10 το πρωί έπειτα από την εκκλησία. Την έναρξη της τελετής την κάνει ο καπετάνιος της παρέας των Βλάχων, ο οποίος διευθύνει τα πάντα στην παρέα. Βγαίνει από το σπίτι του όπου τον περιμένει ο Τουρκαλβανός υπηρέτης του (Πανούσης), ο οποίος είναι και ο τροφοδότης της παρέας. Με το νταούλι και την πίπιζα, τα δύο βασικά όργανα του Βλάχικου Γάμου, ξεκινούν να συγκεντρώσουν ένα ένα τα παλικάρια της παρέας πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι. Εκεί η οικοδέσποινα του σπιτιού έχει στρωμένο τραπέζι για όλους με μεζέδες και κρασί. Αφού συγκεντρωθούν όλα τα μέλη της παρέας κατευθύνονται προς το κέντρο της πόλης. Εκεί και με τη συμμετοχή των απλών πολιτών συνεχίζει το γλέντι μέχρι αργά το βράδυ.

Βλάχοι με νταούλια την Κυριακή

Κεφάτοι βλάχοι

Το επόμενο πρωί ,δηλαδή το πρωί της Δευτέρας, οι Βλάχοι μαζεύονται ανά παρέες και ανάβουν φωτιές στην πλατεία της πόλης τραγουδώντας και χορεύοντας τα βλάχικα. Επίσης, φτιάχνουν και την προπύρα, δηλαδή την κουλούρα της νύφης, ζυμώνοντας με το αλεύρι ζυμάρι και ψήνοντας το. Το μεσημέρι της Δευτέρας οι παρέες των Βλάχων αφήνουν την πόλη και πηγαίνουν προς την Παλιά Πηγή, δηλαδή στο εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας.

Στην Αγία Τριάδα

Εκεί τρώγοντας τα σαρακοστιανά, αρχίζουν τους χορούς μαζί με τους άλλους επισκέπτες έως στις 3 μ.μ, οπότε η καραμούζα σημαίνει τη συγκέντρωση των Βλάχων. Εκεί γίνονται τα αρραβωνιάσματα. Οι Βλάχοι διαλέγουν τον πιο όμορφο Λιάπη για γαμπρό. Επίσης, στα παλαιότερα χρόνια, όλες οι βλάχικες παρέες είχαν από ένα νεαρό, που τον έντυναν με γυναικεία ρούχα, βλάχικα ή αρβανίτικα. Αυτή τη “γυναίκα” την ονόμαζαν Βλάχα και υποδυόταν τη νύφη στο Βλάχικο Γάμο. Αυτό γινόταν διότι τα πιο παλιά χρόνια ήταν ντροπή να παραβρεθεί γυναίκα σ’ αυτή την τελετή αφού ακούγονταν υβριστικοί χαρακτηρισμοί για τη νύφη και ειδικότερα η λέξη “πατημένη”. Γι’ αυτό έβαζαν να υποδυθεί το ρόλο της νύφης άντρας και έτσι γελοιοποιούσαν το έθιμο. Στις μέρες μας το ρόλο της νύφης τον υποδύεται γυναίκα, αλλά όχι Θηβαία. Τα τελευταία χρόνια όμως έχουν γίνει προσπάθειες για να επαναφέρουν τον άντρα “νύφη”.

Νύφη άντρας

Γαμήλιο ζευγάρι

Ο διάλογος γίνεται στην κεντρική οδό της πόλης, στην οδό Πινδάρου. Οι μισοί Βλάχοι πηγαίνουν στην καλύβα της νύφης και οι άλλοι μισοί στου γαμπρού. Ο διάλογος γίνεται ανάμεσα στους γερό-συμπέθερους, δηλαδή στον πατέρα της νύφης και του γαμπρού. Βασίζεται κυρίως στο ότι το συμπεθεριό του γαμπρού ισχυρίζεται πως η νύφη "έχει σφάλμα", και έτσι ζητάει περισσότερη προίκα από τον πατέρα της, ο οποίος υποχωρεί διαρκώς έτσι ώστε να πραγματοποιηθεί ο γάμος. Μάλιστα στην αρχή του διαλόγου ακούγονται τα τραγούδια του γαμπρού και της νύφης αντίστοιχα.

Παραδείγματα τραγουδιών 

Ο διάλογος λήγει τελικά και βρίσκει σύμφωνους και τους δύο γερο-συμπέθερους για τούτο το γάμο. Με το άκουσμα του νταουλιού και της πίπιζας ο γάμος τελειώνει και όλοι χαρούμενοι δίνουν ευχές στο νεόνυμφο ζευγάρι. Έπειτα όλοι συγκεντρώνονται στην κεντρική πλατεία, όπου οι Βλάχοι συνεχίζουν το γλέντι. Διακρίνεται ο "χορός του Πεθαμένου". Οι Γεροντότεροι της μιας παρέας χορεύουν τον Πεθαμένο: Στρώνουν μια κάπα Βλάχικη και πάνω της ξαπλώνει ένας από τους νεότερους Βλάχους που παριστάνει τον Πεθαμένο. Του βάζουν μια καρέκλα πάνω στο κεφάλι του και του ανάβουν τέσσερα κεριά στην καρέκλα. Τέσσερις Βλάχοι κάθονται, δύο από αριστερά και δύο από δεξιά, γονατιστοί. Οι τέσσερις κλαίνε γύρω του ενώ άλλοι χορεύουν κυκλικά από λίγο τον χορό στα τρία. Μετά από λίγο το παιδί που είναι ξαπλωμένο σηκώνεται και τότε αλλάζει τελείως ο ρυθμός της μουσικής, γίνεται πιο χαρούμενος. Ο Χορός αυτός συμβολίζει την Αναγέννηση της Φύσης, δηλαδή τη μετάβαση από τον Χειμώνα στην Άνοιξη. Στη συνέχεια ακολουθούν ξέφρενοι χοροί που συμμετέχουν όλοι έως αργά το βράδυ. Το έθιμο τερματίζεται το επόμενο Σάββατο, των Αγίων Θεοδώρων, όπου είναι τα "επιστρόφια", δηλαδή η επιστροφή του γαμήλιου ζευγαριού από το ταξίδι του μέλιτος. Τους υποδέχονται δυο τρεις Βλάχοι από κάθε παρέα και συνοδεύεται από φαγοπότι και τρελό γλέντι έως το επόμενο πρωί.

Νεόνυμφοι

Ξύρισμα του γαμπρού

“Και του χρόνου στο μέτρο”, είναι η ευχή των Βλάχων που ελπίζουν ότι και του χρόνου θα βρεθούν, θα διασκεδάσουν και δεν θα λείπει κανένας από το “μέτρο”.

 (Η ομάδα των μαθητών αποφάσισε να ενσωματώσει το κείμενο με την περιγραφή του εθίμου και σε μορφή .pdf, προσθέτοντας φωτογραφίες του σήμερα. Η ομάδα του ΙΜΕ)

Συμπεράσματα

Κάθε χρόνο παρατηρείται αύξηση του αριθμού των θεατών όσο και των ατόμων που συμμετέχουν στο έθιμο. Κατά την έναρξη του εθίμου, υπήρχαν μόνο δύο κοσμικά γεγονότα: ο Βλάχικος Γάμος στη Θήβα και το Καρναβάλι της Πάτρας, όπως μας ανέφερε και ο ίδιος ο Πρόεδρος του Συλλόγου των Βλάχων. Άρα, ο πληθυσμός των ανθρώπων που παρακολουθούσαν το έθιμο ήταν αρκετά μεγάλος. Όμως σιγά - σιγά ο αριθμός τόσο των θεατών όσο και των συμμετεχόντων μειώθηκε αισθητά. Την περίοδο αυτή αλλοιώθηκε και η παραδοσιακή ενδυμασία των Βλάχων και καθιερώθηκε η αντικατάσταση του ‘άνδρα- νύφης’ από γυναίκα. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια που επανήλθαν τα παλαιά έθιμα (π.χ. ο άντρας νύφη), το έθιμο προβλήθηκε τόσο στα τοπικά όσο και στα εθνικής εμβέλειας ΜΜΕ και  αναζωογονήθηκε δείχνοντάς μας τη διαχρονικότητα του στο πέρασμα των αιώνων. Με λίγα λόγια, το έθιμο γίνεται όλο και πιο αναγνωρίσιμο με αποτέλεσμα να έχει θετικό αντίκτυπο στην πόλη (π.χ. περισσότερα έσοδα).

Λόγω της αλλαγής των κοινωνικών συνθηκών το έθιμο υπέστη επίσης αλλαγές, κάτι  το οποίο προκάλεσε την δυσαρέσκεια αρκετών ντόπιων κατοίκων, οι οποίοι πρότειναν τρόπους αναβάθμισής του. Καταρχάς ζητούν περισσότερη συμμετοχή και εκτίμηση από τον κόσμο και ιδιαίτερα από τους νέους, οι οποίοι είναι η ελπίδα για τον Βλάχικο Γάμο. Γι' αυτό το λόγο και οι ίδιοι προσπαθούν να τους μάθουν όσο πιο σωστά γίνεται το έθιμο για να το αγαπούν και να το ζουν.

Από μωρά στο βλάχικο γάμο