Η Γέφυρα της Χαλκίδας
Η ηλεκτρονική, συρταρωτή, τοξωτή γέφυρα του Ευρίπου, αποτελεί σημείο αναφοράς για την Εύβοια και κυρίως για την πρωτεύουσά της την Χαλκίδα στην οποία ευρίσκεται.
Όπως κάθε γέφυρα αποτελεί μέσον διάβασης από την Βοιωτική ακτή στην Εύβοια και αντίστροφα. Μέσω αυτής επιτυγχάνεται τόσο η συγκοινωνία των αυτοκινήτων, όσο και η επικοινωνία των ανθρώπων. Φέρνει και παίρνει. Αναπτύσσεται το εμπόριο, ανταλλάσσονται γεωργικά, κτηνοτροφικά, ορυκτά και κάθε είδους προϊόντα, αλλά και ιδέες, απόψεις, πολιτισμός.
Για τους Χαλκιδείς η γέφυρα είχε ιδιαίτερη σημασία. Άλλοτε τους έπαιρνε μακριά και τους πίκραινε – μετανάστευση, ναυτικά ταξίδια- και άλλοτε τους έφερνε πίσω νοσταλγούς του τόπου τους. |
Αποτελεί μέρος του ονόματος που επικρατεί για τη Χαλκίδα τη Βενετοκρατούμενη εποχή. «Από την παραφθορά του Εύριπος σε Εγριπος στην αιτιατική (εις τον Έγριπον) προέκυψαν διάφορες παραλλαγές όπως Negripo… Negrepo, Negreponte και τέλος Negroponte, που επικράτησε, ενώ το δεύτερο συνθετικό της ονομασίας (-ponte) υποτίθετε ότι αναφέρεται στη γέφυρα που ένωνε την πόλη με την αντίπερα Βοιωτική ακτή» (Γκόφας Δημήτριος).
|
Πολλές φορές οι κάτοικοι της Χαλκίδας συγκεντρώνονταν στην περιοχή της γέφυρας και απολάμβαναν εκεί με την δροσιά της θαλάσσιας αύρας, τις λαϊκές δημόσιες διασκεδάσεις, γιόρταζαν την ναυτική εβδομάδα με μουσική που έπαιζε «η Μουσική του Ναυτικού απαρτιζόμενη εκ τριάκοντα και πλέον οργάνων με αρχιμουσικό τέλειον εις τας γνώσεις και με επιτυχή εκτέλεσιν όλων των παιανιζομένων τεμαχίων …» (εφημ. Πανευβοικόν Βήμα, 25-09-1955). |
Άλλωστε η Γέφυρα πάντα αποτελούσε το χαρακτηριστικό γνώρισμα της Χαλκίδας, που αποτελούσε «γραφικό θέαμα» και πρόσφερε ευχάριστες στιγμές στους τουριστικούς επισκέπτες της πόλης (Πανευβοϊκόν Βήμα, φ. 763). |
Πάντα φρόντιζαν να είναι ιδιαίτερα περιποιημένος ο χώρος γύρω από τη γέφυρα . Στην εφημερίδα Εύριπος φ.2363/12-09-1925 διαβάζουμε: «Δεδομένου, ότι ο κήπος της Γέφυρας θα είνε η πρώτη εντύπωσις, την οποία θα λαμβάνει κάθε ξένος ή και διερχόμενος της πόλεώς μας, φρονούμεν, ότι πρέπει να δοθή μεγάλη προσοχή, ούτως ώστε ο κήπος ούτος να γίνει σύμφωνα με όλους τους κανόνας της επιστήμης και με σχέδια κήπων άλλων μεγαλουπόλεων.» |
Οι κάτοικοι του Συνοικισμού «Καράμπαμπα» παραπονούνταν, διότι η γέφυρα άνοιγε συχνά τις πρωινές ώρες 7,30 -8 με αποτέλεσμα να μη πήγαιναν έγκαιρα οι μαθητές στο σχολείο τους, ενώ παρέμεναν αρκετή ώρα μέχρι να κλείσει και ταλαιπωρούνταν από το κρύο (Ευβοϊκός κήρυξ, φ. 379/09-12-1957)
|
Ιστορική εξέλιξη
Μια ιστορία 2.500 ετών γεφυροποιίας αποτελεί πλέον μία πρωτότυπη και μοναδική λύση. Κατασκευή που λύνει με απλό τρόπο ένα σύνθετο πρόβλημα. Είναι μια εύχρηστη γέφυρα που εναρμονίζεται με την ιστορικότητα της πόλης. Σε όλο αυτό το διάστημα των 2.500 χρόνων είχαν κατασκευαστεί πολλές διαφορετικές γέφυρες διαδοχικά και η μορφή τους καθοριζόταν από την τεχνολογία της εποχής και τη χρήση της.
Σύμφωνα με μια παράδοση ο Πορθμός διανοίχτηκε από τον Αγαμέμνονα κατά την εκστρατεία των Αχαιών εναντίων των Τρωαδιτών, προκειμένου να περάσουν τα πλοία. Η πρώτη γέφυρα κατασκευάστηκε το 411 π.Χ. όταν οι Ευβοείς και οι Θηβαίοι είχαν στραφεί εναντίον των Αθηναίων και προσπαθούσαν να βρουν έναν τρόπο να αμυνθούν. Η μορφή της συγκεκριμένης γέφυρας ήταν: 2 ξύλινες γέφυρες και 2 πύργοι στις δύο πλευρές.
Το 334 π.Χ. έγινε επέκταση και χτίστηκαν πύλες από το Μέγα Αλέξανδρο. Το 510 μ.Χ. κατά την βασιλεία του Ιουστινιανού τη θέση της ξύλινης γέφυρας πήρε μία συρταρωτή με κινητές σανίδες. Το 1205 μετά την εισβολή των σταυροφόρων και την κατάκτηση των Ενετών κατασκευάστηκαν δύο γέφυρες μία ξύλινη και μία πέτρινη. Κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας κατασκευάστηκε μία κινητή ξύλινη γέφυρα που άνοιγε προς τα πάνω για να περνάνε τα καράβια (Βρανόπουλος Επαμ.).
Το 1854 έγινε εκβάθυνση του Πορθμού του Ευρίπου και η πρώτη διαπλάτυνση του. Κατασκευάστηκε επίσης από το Δ. Σκαλιστήρη --είχε σπουδάσει γεφυροποιός στη Γαλλία-μια εκσυγχρονισμένη κινητή γέφυρα, της οποίας το κινητό μέρος κατασκευάστηκε στη Γαλλία. Για την κατασκευή της εργάστηκαν κατάδικοι των τοπικών φυλακών, εξαγοράζοντας έτσι την ποινή τους. Τα εγκαίνιά της έγιναν στις 6 Ιανουαρίου του 1858 με παρουσία του Βασιλικού ζεύγους, αφού πριν είχαν αναβληθεί δύο φορές. Την πρώτη γιατί τα άλογα που μετέφεραν την βασιλική αποστολή αρρώστησαν και τη δεύτερη γιατί η βασιλική θαλαμηγός αντιμετώπισε δυσκολίες από τη θαλασσοταραχή (Τ. Λάππας). Το 1870 έγιναν συμπληρωματικές εργασίες.
Η Παλαιά Γέφυρα γκρεμίστηκε το 1890 μαζί με τους πύργους και τα τείχη της πόλης. Στη θέση της γέφυρας χτίστηκε μια νέα μεταλλική, περιστροφική χειροκίνητη. Η κατεδάφιση των τειχών είχε ήδη υπογραφεί από τον βασιλιά Γεώργιο Α΄ το 1872 και η Στρατιωτική Επιτροπή υποστήριξε μάλιστα πως το κάστρο δεν παρουσιάζει στρατιωτικό ενδιαφέρον, έτσι καταδικάζονται ουσιαστικά τα τείχη (εφημερίδα Εύριπος, φ.360/10-06-1872). Το 1884 μετά την άφιξη του στη Χαλκίδα, ο Χαρίλαος Τρικούπης οριστικοποίησε την απόφαση για κατεδάφιση του δίδυμου Ενετικού πύργου στη νησίδα του Πορθμού, παρά τις αντιρρήσεις του συνοδού και στρατηγού Torr – αρκετά έμπειρου από ανάλογα έργα στην διώρυγα του Σουέζ και του ισθμού της Κορίνθου- ο οποίος χαρακτήριζε εγκληματική την κατεδάφιση των δίδυμων μεσαίων πύργων. Οι εργασίες κατασκευής κράτησαν περίπου 3 χρόνια (άρχισαν στις 17-09-1893 και τελείωσε το 1896). Το κόστος του έργου ήταν 1.700.000 δραχμές. Ο πορθμός διευρύνθηκε και πραγματοποιήθηκε και εκβάθυνση του. Την διεύρυνση επέβλεπε ο Ποθητός Καμάρας, απόφοιτος της «καθημερινής σχολής». Διάφορα προβλήματα και απρόοπτα δυσχέραιναν το έργο. Τα ρεύματα παρέσυραν την πλωτή γέφυρα επικοινωνίας (εφημ. Εύριπος, 21-07-1890), αλλά και καταπτώσεις ογκολίθων μετέτρεπαν τον πυθμένα αβαθή και δυσχέραιναν τον διάπλου (εφημ. Εύριπος 27-04-1893) και αναγκάζονταν να ανελκύσουν αυτά τα μπάζα με δύτες και καταδυτικές μηχανές (εφημ. Εύριπος, 11-05-1891). Στις 17 Απριλίου 1896 ολοκληρώθηκαν τα έργα και έγιναν τα εγκαίνια. |
|
Ο Στέφανος Καλλίας, ιατρός, συγγραφέας και πολίτης με ισχυρή προσωπικότητα και ανήσυχο πνεύμα, γράφει αργότερα στην εφημερίδα Εύριπος (24-12-1926) για την κατεδάφιση των Ενετικών πύργων: «Η άθλια πολιτική της εποχής εκείνης αφ’ ενός, και η αστοργία των αρμοδίων αφ ετέρου επροξένησαν το κακόν τούτο εις την πόλιν. Ο εργολάβος της κατεδαφίσεως των φρουρίων, φίλος τότε της ισχυούσης μερίδος δια ν’ αποφύγη την δαπάνην της μακράν απορρίψεως των λίθων και χωμάτων των προερχομένων εκ της κατεδαφίσεως των τειχών, κατώρθωσεν, ως λέγουσι, να τω επιτραπή να πληρώση δι’ αυτών την τάφρον ταύτην ως άχρηστον… αλλά και δια να σχηματισθώσιν οικόπεδα του Δημοσίου… Οποία διανοητικότης…
Κρίμα να μην ευρεθώσιν άνθρωποι έχωντας καλαισθησίαν και κηδόμενοι των κοινών να διαμαρτυρηθώσι μετά σθένους και εμποδίσωσι την αδικίαν ταύτην κατά της πόλεως.
Βεβαίως εάν ελάμβανε γνώσιν ο καλός Εκείνος Βασιλεύς Γεώργιος ο Α΄, θα εφώναζε ΄΄ κάτω τας χείρας βάνδαλοι ΄΄»
Το 1969 η κοινοπραξία ΒΙΟ – ΕΔΟΚ ανέλαβε ύστερα από δημοπρασία να κατασκευάσει μια καινούρια γέφυρα, υποχρέωση την οποία έφερε σε πέρας. Η νέα αυτή γέφυρα υπάρχει μέχρι σήμερα. Είναι η νέα ηλεκτρονική, συρταρωτή, τοξωτή γέφυρα. Το 1996 η παλαιά Γέφυρα εκσυγχρονίστηκε πλήρως. Οι μηχανικοί που μελέτησαν το έργο ήταν ο Ευθύμιος Μαλάκης και ο Θεοδόσιος Π. Τάσιος.
Συνέντευξη του κ. Θεοδόση Π. Τάσιου σε μαθητριά μας, Δεκέμβριος 2012
Οι κάτοικοι της Χαλκίδας με διαφορετικά συναισθήματα παρακολουθούσαν την κατασκευή της νέας γέφυρας. Δεν έκρυβαν την ανησυχία τους. Έβλεπαν την χειροκίνητη περιστροφική γέφυρα να γερνάει και να καταστρέφεται «Η Γέφυρα Ευρίπου, αποτελούσε το μόνον σημείο συνδέσεως της Ευβοίας προς την Στερεάν Ελλάδα χρήζει αμέσου αντικαταστάσεως. Κατασκευασθείσα υπό Ιταλικού εργοστασίου κατά το έτος 1895, θαύμα τεχνικής δια την εποχήν εκείνην, δεν δύναται να εξυπηρετήση τας σημερινάς συγκοινωνιακάς ανάγκας, χερσαίας και θαλασσίας» (εφημ. Πανευβοϊκόν Βήμα, 7ος 1954)
«Πάλιν ξεχάστηκε η γέφυρα. Πρό τινων μηνών ακούστηκαν και εγράφησαν πολλά διά την γηραιάν αυτήν των στεναγμών Ευριπίαν .Έχει τώρα τόσον σαραβαλωθή που και οί πεζοί ακόμη περνούν… μετά φόβου Θεού. Τουλάχιστον άς προσέχουν οί σκοποί ναύται να μη περνούν δύο και περισσότερα οχήματα συγχρόνως διότι θα θρηνήσωμεν θύματα. Τότε ασφαλώς θα επέμβη και το Υπουργείον Δημοσίων Έργων. Ποίοι όμως θα είναι οι τυχεροί; (ευβοϊκός κήρυξ φ364/01-07-1957) .
Δεν έλειπαν και τα ατυχήματα. Διερχόμενος πεζός διαμαρτύρεται προς την Λιμενική Επιτροπή διότι «…το εσπέρας της 16ης Ιανουαρίου 1956 και περί ώραν 18,10΄ενώ διερχόμην φέρων την βαλίτσαν μου…προσέκρουσα εις εν εκ των επ’ αυτής παχέων σιδηροφύλλων… λόγω του σκότους, εσκόνταψα επι της παγίδος, να ευρεθώ κακώς έχων πρηνής επι του δαπέδου της γέφυρας…» (Ευβοϊκός κήρυξ, φ 317/23-01-1956). Και σε άλλη περίπτωση «Προ ημερών, με την σύγκρουσιν που έκαμεν ένα πλοίο, και κατά την οποίαν εθραύσθη το συνδετικόν έμβολον, ηχρηστεύθη δι ολίγας μόνον ώρας η Γέφυρα και εσχηματίσθη ολόκληρος φάλαγξ αυτοκινήτων εκατέρωθεν. Όταν λείψη κάτι, φαίνεται η μεγάλη του αξία.» (Ευβοϊκός κήρυξ, φ. 350/28-01-1957).
Άλλοτε με ενθουσιασμό και αισιοδοξία, όπως η εφημερίδα Ευβοϊκός κήρυξ ανέφερε (φ.351, 15-2-57) το σχέδιο κατασκευής υποβρύχιας σήραγγας, που θα άρχιζε από την πρασιά των κατοικιών στις δύο αντικείμενες ακτές και θα εξυπηρετούσε τόσο τους κατοίκους του Καράμπαμπα όσο και τους Χαλκιδέους. Ήταν τόσο ενθουσιασμένοι που παραλλήλιζαν τη Χαλκίδα σαν μικρογραφία της Κωνσταντινούπολης, διότι ο λόφος «Κάνηθος» θα δέσποζε του Ευβοϊκού. Και στην επόμενη έκδοση (φ. 352/27-02-1957) ο κ. Αντ. Παπαδόπουλος συνεχίζει να εκφράζεται με ενθουσιασμό επεκτείνοντας την πρόταση «… της κατασκευής στοιχιώδους σιδηροδρομικής σήραγγος κάτω του δρόμου Χαλκίδος – Αθηνών, δια να φθάνουν οι συρμοί των ΣΕΚ από τον νυν σταθμόν μέχρι της δυτικής ακτής του βορείου Λιμένος… Βλέπω με πραγματική χαρά… να μετατρέψωμε την Χαλκίδα σε πραγματικό Αμβούργο…»
Άλλες πάλι φορές τους δυσκόλευαν τα έργα. Ο κ. Αντώνης Παπαδόπουλος από τις Ροβιές διαμαρτύρεται προς την εφημερίδα Ευβοϊκός κήρυξ με επιστολή του στις 19-2-57, διότι εξαιτίας των έργων της γέφυρας, παρακωλύεται η θαλάσσια επικοινωνία της βόρειας Εύβοιας με την Χαλκίδα, που γινόταν με τα καραβάκι «Κύκνος» και προσέγγιζε παραπλεύρως της γέφυρας.
Δυσφορία προκαλούσε και η επιβάρυνση που θα είχαν με διόδια οι διερχόμενοι κάτοικοι από την γέφυρα. Η Κυβέρνηση εγκρίνει δάνειο για την κατασκευή της Γέφυρας, αλλά «…επιβάλλεται φορολογία που θα αποτελέση εγγύησιν δια την σύναψιν δανείου. Η φορολογία αυτή – που είναι τα διόδια για κάθε διερχόμενον την Γέφυραν όχημα- και τους μικρούς κατά το πλείστον βαρύνει και λίαν ενοχλητική θα είναι εις τους εισερχόμενους και εξερχόμενους τον Εύριπον και θα έπρεπε να αναγγελθή τουλάχιστον ως αναγκαίον κακό και όχι ως γενναία Κυβερνητική παραχώρησις (Ευβοϊκός κήρυξ, φ. 339/24-09-1956).
Ωστόσο την αγάπη τους για την Γέφυρα οι Χαλκιδείς την εξέφρασαν και με ποιήματα τους.
ΕΥΒΟΪΚΟ ΓΕΦΥΡΙ ΜΟΥ
Ευβοϊκό Γεφύρι μου χιλιοτραγουδισμένο
Καμάρι της πατρίδος μου πολυβασανισμένο
Ακοίμητο θωρείς εσύ το γαλανό του Ευρίπου ρέμα
και ο θρύλος των ρεμάτων σου σου έβαλε το στέμμα.
Πρώτο εσύ στα ξακουστά του κόσμου τα γεφύρια
Καμάρι ζωντανό και από μυριάδες χείλια
Υμνήσθηκαν δοξάσθηκαν τα’ ανοιγοκλείσματά σου
Καμάρι αγέραστο εσύ με τα’ αγκομαχητά σου.
Τριζάτο ανοιγόκλεινες στου καραβιού το διάβα
Και η αγκαλιά σου ανοικτή και ο φανός σου δάδα
Φεγγοβολάει ολονυκτείς καπεταναίων μούσα
Το ρέμα σου να το διαβώ, Θεέ μου να μπορούσα
Αιώνες σε προστάτεψαν μεσ’ τα ριζά του κάστρου
Χρόνια και χρόνια επέρασαν σαν του ουρανού τα άστρα
Το άλλοτε ξύλινο εσύ, το τώρα σιδερένιο
στέκεις εκεί ακούραστο μα παραπονεμένο
και τώρα τι καϋμός διπλός
έρχεται ο πολιτισμός … που λες ωμός
γκρεμίζει είδωλα ψυχές και ο ρομαντισμός
θρύψαλα γίνεται συντρίμια. Προσοχή περνάει ο ηλεκτρισμός.
Ν.Π. ΤΡΙΑΔΑ DIRFUS
Εφημερίδα Πανευβοϊκόν Βήμα, 13 Μαίου 1961 |
ΓΕΦΥΡΙ ΜΑΣ
Ξαπόστασε ατσάλινα σου τα φτερά
Που μου λικνίζαν τη χαρά
Και απλώνανε τους πόθους μου σαν όνειρο στο κύμα.
Μα ο χρόνος άσπλαχνος φονηάς
Κι’ ο Μαέστρος κι’ ο χιονιάς,
Στης λησμονιάς τα’ αδέκαστο σε γυροφέρνουν μνήμα.
Κι’ αναμνήσεις μου οι πολλές θλιμένες είτε χαρωπές
Θαρθούν μαζί σου,
Θα μου διπλώσουν τα φτερά,
Σε χίλιων πόθων τη χαρά,
Και μέσα στην ανάμνησι
Θε να σου πούν, κοιμήσου.
ΣΤΕΛΛΑ Σ. ΚΟΥΚΟΥΛΗ, 20 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1961
(Πανευβοϊκόν Βήμα, φ. 1018/19-05-1961) |
Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι και ο ελληνικός κινηματογράφος επέλεξε την "κοσμοπολίτικη" γέφυρα της πόλης μας για το φινάλε της ταινίας: "Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο", μιας από τις καλύτερες της χρυσής εποχής του. Εδώ με διπλό κλικ μπορείτε να απολαύσετε το συγκεκριμένο στιγμιότυπο και να συγκρίνετε την Χαλκίδα του 1955 με την Χαλκίδα του σήμερα:
Η Γέφυρα σήμερα.
Η λειτουργία της Γέφυρας σήμερα ελέγχεται από το Λιμενικό ταμείο Χαλκίδας. Μετά από αίτημά μας, μας ξενάγησαν στο χώρο και μας ενημέρωσαν σχετικά:
Υπάρχει εκπαιδευμένο τεχνικό προσωπικό τόσο για τη λειτουργία όσο και για τη συντήρησή της (ηλεκτρολόγοι, μηχανικοί, χειριστές ηλεκτρονικών μηχανημάτων) συνεργάζονται για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα.
Τα προβλήματα που δημιουργούνται συνήθως στη λειτουργία της προέρχονται από τις κακές καιρικές συνθήκες, την πλήμμυρα της παλίρροιας αλλά και από λανθασμένες κινήσεις στην πλοήγηση. Κάθε πρώτη Παρασκευή κάθε μήνα γίνεται προγραμματισμένη συντήρηση.
Όταν κάποιο πρόβλημα δεν επιτρέπει την ηλεκτρονική λειτουργία της Γέφυρας, τότε λειτουργεί με το χειροκίνητο τρόπο, αλλά η διαδικασία είναι χρονοβόρα. Απαιτεί πολύ περισσότερο χρόνο από τα 14΄ (7΄+ 7΄) που απαιτούνται για να ανοίξει και να κλίσει ηλεκτρονικά.
Για τη διέλευση των σκαφών – πλοίων υπεύθυνο είναι το λιμεναρχείο. Το μέγιστο μήκος που μπορεί να έχει ένα πλοίο για να επιτραπεί η διέλευση είναι 90 μέτρα και το βάθος μέχρι 18 πόδια.
Η Γέφυρα ανοίγει για τη διέλευση των πλοίων μία φορά το εικοσιτετράωρο, όταν τα νερά είναι στάσιμα. Η παλιρροιακή δύναμη των νερών έχει σχέση με τις διάφορες θέσεις των ουράνιων σωμάτων. Είναι μεγαλύτερη, όταν ο Ήλιος, η Σελήνη και η Γή είναι σε ευθεία γραμμή και μικρότερη όταν σχηματίζουν ορθή γωνία (Αντωνίου Αντώνης). Τα νερά είναι στάσιμα από 9.30΄το βράδυ έως 4.00 το πρωί. Κάθε μέρα και μισή ώρα αργότερα, έως το τέλος του μήνα και πάλι από την αρχή. Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις ανοίγει την ημέρα, αλλά αποφεύγεται διότι δημιουργεί προβλήματα στην κίνηση των πολιτών, στη λειτουργία του ΟΣΕ, της ιχθυόσκαλας, γι αυτό αποφεύγεται.
Ωστόσο πάντα να έχουμε κατά νου, ότι η Γέφυρα είναι περισσότερο εργαλείο της ναυσιπλοΐας (εξυπηρετεί το εμπορικό λιμάνι της Χαλκίδας) και όχι τόσο των πολιτών.
ΠΗΓΕΣ
- Αντωνίου Αντώνης, "Το Φαινόμενο του Πορθμού του Ευρίπου", Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Εύβοιας
- Βρανόπουλος Α. Επαμ., «Ιστορία της Εύβοιας».1995.εκδ. ΠΕΛΑΣΓΟΣ
- Γκόφας Δημήτριος, «ΤΟ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟ NEGROPONTE», από το ΧΑΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΥΒΟΙΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1999, εκδ. ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΥΒΟΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ.
- Λάππας Τάκης, « Η ΚΙΝΗΤΗ ΓΕΦΥΡΑ ΚΙ Ο ΠΟΡΘΜΟΣ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΑΣ (1857 – 1858)», Αρχείον Ευβοϊκών μελετών, τόμος ΙΑ΄, εκδ. ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΕΥΒΟΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ.
- Εφημερίδα Ευβοϊκός κήρυξ.
- Εφημερίδα Εύριπος.
- Εφημερίδα Πανευβοϊκόν βήμα.
- ΛΕΥΚΩΜΑ, "Τα 45χρονα της ..."συρταρωτής"... γέφυρας Ευρίπου", 2008, Χαλκίδα, Περιφερειακό τμήμα Χαλκίδας.
- Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο, 1955, http://www.youtube.com/watch?v=WsdRDlK_wVc