Στην αρχαιότητα η ευρύτερη περιοχή του σημερινού δήμου Νέας Σμύρνης βρισκόταν εκτός του θεμιστόκλειου τείχους του αθηναϊκού άστεως και ήταν ακατοίκητη. Εκτεινόταν ανατολικά του Φαληρικού τείχους (ακολουθούσε περίπου τη σημερινή λεωφόρο Συγγρού μέχρι τον φαληρικό όρμο), που συμπλήρωνε τα Μακρά Τείχη ως προς την προστασία της επικοινωνίας της Αθήνας με το λιμάνι της, τον Πειραιά. Το γεγονός ότι η περιοχή ήταν ακατοίκητη επιβεβαιώνεται από την απουσία αρχαιολογικών οικιστικών καταλοίπων. Τα μόνα ευρήματα είναι ταφικού χαρακτήρα (επιτύμβιες στήλες, πήλινες και μαρμάρινες λάρνακες, του 4ου και του 2ου αι. π.Χ.). Η ταφική στήλη που απεικονίζεται στη φωτογραφία που ακολουθεί βρέθηκε κοντά στο στάδιο του Πανιωνίου και χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. Φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.

Η Φαληρική οδός, σημαντικός δρόμος της αρχαίας Αθήνας, ένωνε το άστυ με τον όρμο του Φαλήρου, ενώ αποτελούσε και πορεία τελετουργικών πομπών. Ξεκινούσε από το Φάληρο, περνούσε ανατολικά της περιοχής όπου βρίσκεται σήμερα ο ναΐσκος των Αγίων Θεοδώρων στη Nέα Σμύρνη, συνέχιζε προς τον λόφο της Σικελίας και από εκεί έφθανε στην Αθήνα. Αυτή την οδό ακολούθησε ο Απόστολος Παύλος, αποβιβαζόμενος στο Φάληρο για να εισέλθει στην Αθήνα και να κηρύξει το χριστιανισμό. 

Την ίδια εικόνα ακατοίκητης περιοχής με αγρούς είχε η περιοχή και στη διάρκεια των μεσαιωνικών χρόνων. Στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης η περιοχή της Νέας Σμύρνης συνδέεται με τη περίφημη μάχη Αναλάτου, που έγινε στις 24 Απριλίου 1827, στην οποία ηττήθηκαν οι Έλληνες επαναστάτες και οι Φιλέλληνες που συμμετείχαν σ’ αυτήν και η οποία σήμανε το τέλος της πολιορκίας της Ακρόπολης από τις δυνάμεις του Κιουταχή. Το ακριβές σημείο της μάχης ήταν αρκετά βορειότερα του σημερινού δήμου, ανατολικά του ναού του Αγίου Σώστη, κοντά στον ναό του Αγίου Γεωργίου Κυνοσάργους. Στη φωτογραφία η απεικόνιση της μάχης από τον Π. Ζωγράφο, ο οποίος στηρίχθηκε στην αφήγηση του Μακρυγιάννη.

Το όνομα Ανάλατος που έφερε παλιότερα η ευρύτερη περιοχή κατά μήκος της σημερινής λεωφόρου Συγγρού, από το ύψος του Αγίου Σώστη και νότια προς το Παλαιό Φάληρο, οφείλεται σε πηγάδι με γλυκό νερό που βρισκόταν κοντά στο μεταγενέστερο ναό των Αγίων Θεοδώρων. Μία άλλη εκδοχή για την ονομασία Ανάλατος είναι ότι στην περιοχή φύτρωναν πολλά γαϊδουράγκαθα, τα οποία είναι μεν φαγώσιμα αλλά όταν μαγειρεύονται δεν «τα πιάνει το αλάτι».

Και μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους η περιοχή παρέμενε αγροτική, ενώ εδώ είχαν μεγάλες ιδιοκτησίες Αθηναίοι, κυρίως Πλακιώτες και Μπραχαμιώτες. Ήταν εξαιρετικά αραιοκατοικημένη, αφού ακόμη και το 1885 είχε μόλις 4 κατοίκους, που έγιναν 46 μέχρι το 1920. Πρώτος πυρήνας οίκησής της ήταν η περιοχή του Φάρου, που κατοικείτο από γηγενείς και προηγείται της έλευσης των προσφύγων.

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, στο πλαίσιο της αστικής αποκατάστασης των προσφύγων, η κυβέρνηση απαλλοτρίωσε εκτάσεις στην περιοχή αυτή για να στεγαστούν πρόσφυγες, οι οποίοι δημιούργησαν οικοδομικό συνεταιρισμό και λάμβαναν τα οικόπεδά τους έναντι αντιτίμου. Είναι μοναδική περίπτωση προσφυγικού οικισμού, που αφενός δημιουργήθηκε σε ακατοίκητη περιοχή και αφετέρου σχεδιάστηκε εξαρχής ως αστικός. Οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στη Νέα Σμύρνη ήταν κυρίως από τα ιωνικά παράλια (Σμύρνη, Αδραμύττιο, Αϊβαλί, Φώκαια, Μοσχονήσια, Βουρλά, Τσεσμέ, Έφεσο), αλλά και από άλλες περιοχές (Πόντο, νότια και κεντρική Μικρά Ασία, Κωνσταντινούπολη, Θράκη). Εντούτοις η γειτνίαση με την Αθήνα, αλλά και το πολύ καλό πολεοδομικό σχέδιο της πόλης οδήγησαν ιδίως κατά την μετεμφυλιακή περίοδο στην αύξηση του πληθυσμού της, που ενισχύθηκε με γηγενείς από διάφορα μέρη της Ελλάδας.

                                                                                  Η Νέα Σμύρνη της μικρασιατικής μνήμης

Η Νέα Σμύρνη, ως τόπος εγκατάστασης προσφύγων και μάλιστα με συνειδητή πρόθεση την αναβίωση του μικρασιατικού, και κυρίως του σμυρναϊκού, περιβάλλοντος στη νέα πατρίδα, είναι ένας χώρος που τα περισσότερα στοιχεία του (εκκλησίες, δρόμοι, γλυπτά μνημεία κά.) παραπέμπουν στο μικρασιατικό παρελθόν των πρώτων οικιστών και στη διαιώνιση της μνήμης των χαμένων πατρίδων. Η Εστία της Νέας Σμύρνης είναι πνευματικό ίδρυμα που στοχεύει στην συντήρηση της μνήμης και της προβολής του μικρασιατικού πολιτισμού.  Ο Πανιώνιος Γυμναστικός Σύλλογος Σμύρνης αποτελεί συνέχεια του  αντίστοιχου σωματείου της Σμύρνης· σχολεία, όπως η Ευαγγελική Σχολή, στο οποίο φοιτούμε εμείς, αλλά και άλλα, φέρουν την επωνυμία ιστορικών σχολείων της Σμύρνης· οι Ιωνικές Γιορτές κάθε Σεπτέμβριο στο Άλσος αποτελούν θεσμό μνήμης και ενότητας του μικρασιατικού ελληνισμού.

Αυτή τη Νέα Σμύρνη, της μικρασιατικής μνήμης αλλά και την εξέλιξή της, προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε στο πλαίσιο του μαθήματος της Τοπικής Ιστορίας, που φέτος διδάχτηκε πιλοτικά στο σχολείο μας. Αναλάβαμε εργασίες που ασχολούνταν με τη Σμύρνη και τη ζωή εκεί πριν την Καταστροφή, τη μικρασιατική εκστρατεία, την προσφυγική εγκατάσταση, την ίδρυση και εξέλιξη της Νέας Σμύρνης, εστιάσαμε σ’ εκείνες τις πτυχές και τους θεσμούς της πόλης που φέρουν κατεξοχήν τη σφραγίδα της διαιώνισης της μικρασιατικής παράδοσης και κρατούν ζωντανή τη μικρασιατική μνήμη, και βέβαια στην ιστορία του δικού μας σχολείου, της Ευαγγελικής Σχολής. Κάποιες από αυτές τις εργασίες παρουσιάζονται εδώ στο πρόγραμμα «Click στην Ιστορία», του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού. 

Πηγές:
Δήμος Νέας Σμύρνης, 60 χρόνια Νέα Σμύρνη, Αθήνα 1990.
Δήμος Νέας Σμύρνης, Νέα Σμύρνη. Από την Καταστροφή στη δημιουργία, Αθήνα , χ.χ.
Αναστασία Λερίου, «Μετά την Καταστροφή: Η ίδρυση της Νέας Σμύρνης», Ιστορικά, Αθήνα, Ελευθεροτυπία, χ.χ., σ. 181-194.